» بی اختیاری ادرار چیست و مراقبت های اولیه
آیا بی اختیاری ناتوانی است؟
بی اختیاری اضطراری رایج ترین و آزار دهنده ترین نوع بی اختیاری ادرار در بیماران مسن تر با مراقبت های مجاری است.بی اختیاری ادرار عدم توانایی در کنترل گرفتن ادرار در مثانه است.
کلیه و مجاری ادرار
بیاختیاری ادرار از هر نوعی که باشد، محدودیتهای زیادی برای فرد ایجاد میکند. افرادی که از این مشکل رنج میبرند، نمیتوانند راحت و بیدغدغه از خانه بیرون بروند یا حتی در مهمانیها و فعالیتهای عمومی شرکت کنند چراکه مدام باید مثانه خود را تخلیه کنند. امروزه روشهای متعددی برای رفع بیاختیاری ادرار وجود دارد که بعضی از آنها سرپایی در مطب و بعضی در بیمارستان و اتاق عمل انجام میگیرند. در این میان، تبلیغاتی در مورد روشی دیده میشود که ادعا میشود بدون درد و خونریزی مشکل بیاختیاری را حل میکند، اما آیا واقعا چنین روشی وجود دارد؟
انواع بیاختیاری ادرار
بیاختیاری ادراری را میتوان به ۴ گروه تقسیم کرد؛ از شایعترین انواع آن «بیاختیاری از نوع استرس» است که به علت افزایش فشار شکمی و به دنبال سرفه، عطسه، خندیدن، بلند کردن اشیاء سنگین یا حرکات ورزشی ایجاد میشود. «بیاختیاری از نوع اضطرار» باعث میشود فرد با پر شدن مثانه برای رفتن به دستشویی احساس فوریت داشته باشد، طوری که نتواند خود را کنترل کند و تا قبل از رسیدن به دستشویی ادرارش خارج شود.
نوع سوم بیاختیاری، «سرریزکننده» است که بر اثر انسداد مثانه یا از دست رفتن خاصیت ارتجاعی و عضلانی آن ایجاد میشود؛ یعنی مثانه به یک کیسه معمولی تبدیل میشود و هر زمان ادرار به حجم بیش از حدی برسد، آن را سرریز میکند. «بیاختیاری کامل» هم ممکن است بر اثر صدمه یا قطع شدن گردن مثانه ایجاد شود. این بیماران کاملا بیاختیار هستند؛ یعنی در هر زمان و شرایطی ادرار از مثانهشان خارج میشود. بیشتر مبتلایان به بیاختیاری ادرار خانمها هستند.
کدام درمان مناسبتر است؟
هریک از انواع بیاختیاری ادرار، روشهای درمانی مختلفی دارد بنابراین قبل از انتخاب روش مناسب، باید دلیل بیاختیاری تشخیص داده شود. به این منظور پزشک سونوگرافی، نوار مثانه و سیستوسکوپی (اندوسکوپی داخل مجرا و مثانه) درخواست میکند. «پد تست» و «چارتهای تخلیه ادرار» نیز مشخص میکنند که آیا شکایت بیمار از بیاختیاری حقیقی است یا تصور میکند دچار بیاختیاری است.
در پد تست، بیمار باید از پوشک یا نوار بهداشتی مخصوصی استفاده کند و برای یک تا چند ساعت مایعات بنوشد اما ادرار نکند. سپس میزان رطوبت پد اندازهگیری میشود. در چارتهای تخلیه ادرار نیز باید فواصل ادرار و حجم آن را طی شبانهروز ثبت شود. علاوه بر اینها، سابقه بیماریهای مغزی مثل پارکینسون، سکته مغزی، دیسک کمر، برداشتن رحم یا هیسترکتومی و تعداد دفعات زایمان نیز باید در نظر گرفته شوند و فرد کاملا از لحاظ حس منطقه لگنی بررسی شود.
این بیماری درمان فوری ندارد
بعد از تشخیص علت بیاختیاری ادرار، پزشک سعی میکند راحتترین و کمعارضهترین روش درمان را در نظر بگیرد. به همین دلیل اغلب در مرحله اول از دارودرمانی استفاده میشود. بیماران باید صبور باشند و با پزشک خود همکاری کنند. متاسفانه خیلی از افراد زمانی به پزشک مراجعه میکنند که دیگر وضعیت برایشان قابل تحمل نیست. از طرفی انتظار دارند در عرض یک هفته درمان شوند
درحالی که رسیدن به نتیجه دلخواه زمان میبرد. اگر بیاختیاری ادرار با گذشت حدود ۳ ماه به دارودرمانی جواب ندهد، باید از روشهای درمانی دیگر استفاده کنیم. یکی از این روشها جراحی است که به شیوههای مختلفی انجام میشود. جراحی باز را میتوان از ناحیه واژن، روی شکم یا هر دو ناحیه همزمان انجام داد. این جراحیها از روشهای درمانی قدیمیتر محسوب میشوند اما هنوز هم برای بعضی بیماران مناسبترند.
درمان با تزریق ژل به مثانه
تزریق ژل هیالورونیک اسید در گردن مثانه از دیگر روش های درمان بیاختیاری ادرار است. با این روش، میتوان بافت گردن مثانه را از شکل تحلیلرفته، به حالت قبلی و جوانتر بازگرداند. این ژل سرپایی در مطب تزریق میشود. به این صورت که ابتدا با استفاده از ژل بی حس کننده، مجرا بیحس میشود.
سپس ۴ سیسی ژل هیالورونیک اسید را در ۴ سمت گردن مثانه تزریق میکنیم. از این ژل در زیبایی و جوانسازی صورت نیز استفاده میشود و حساسیت زایی آن بسیار کم است. همچنین اگر در شرایط استریل تزریق شود، احتمال عفونت آن بسیار کم خواهد بود. البته این روش بیشتر در مواردی کاربرد دارد که عضلات کف لگن مشکلی ندارند و فقط گردن مثانه کارایی خود را از دست داده است.
درمان با تزریق بوتاکس
بیاختیاریهایی که از نوع اضطرار هستند، اغلب بهدلیل اختلال در اعصاب مثانه ایجاد میشوند، بنابراین معمولا با مصرف دارو بهبود پیدا میکنند، اما اگر فرد بعد از گذشت چند ماه به دارو جواب ندهد، میتواند از تزریق بوتاکس در مثانه بهره ببرد. بوتاکس، سلولهایی را که باعث تحریک مثانه و حس ادرار مکرر میشوند،
موقت فلج میکند. این روش نیز مانند تزریق در پوست صورت باید هر۶ ماه یک بار تکرار شود زیرا بوتاکس به مرور زمان تجزیه میشود و اثر خود را از دست میدهد. با این حال ممکن است بعد از چند بار تزریق، بیمار دیگر به تزریق مجدد نیاز نداشته باشد. در مقابل، بعضی افراد نیز از این روش نتیجه دلخواه نمیگیرند.
درمان با محرک الکتریکی
اگر بیاختیاری از نوع اضطرار به تزریق بوتاکس جواب ندهد یا بیمار به هر دلیلی نخواهد از این روش استفاده کند، میتوان از راهکارهای جدیدتری مثل «محرک الکتریکی» استفاده کرد. در این روش از ناحیه ساکروم یا استخوان خاجی (بعد از بخش کمری و قبل از دنبالچه) یک سیم وارد پوست میشود و عصب تحریککننده، حس ادرار را کنترل میکند. این سیم به یک باتری وصل است و با رایانه برنامهریزی میشود.
البته در ابتدای کار برای ۷ تا ۱۰ روز از باتری موقت استفاده میشود. سپس در صورت رضایت بیمار، میتوان باتری دائمی را در ناحیه خلفی لگن زیر پوست تعبیه کرد. گرچه این باتری هم باید هر ۵ تا ۶ سال یک بار تعویض شود. همچنین بیمار باید در فواصل منظم برای برنامهریزی دستگاه به شرکت تولید کننده آن مراجعه کند. این روش سرپایی محسوب می شود و نیازی به بستری ندارد. تحقیقات یک ساله نیز حاکی از رضایتمندی ۶۸./. بیماران است.
درمان با صندلی ضدبیاختیاری
استفاده از صندلیهای مگنت هم میتواند به درمان بیاختیاری ادرار کمک کند. این صندلیها با فرستادن پالسهای مغناطیسی به ناحیه لگنی باعث تقویت سلول های مثانه میشوند. برای این منظور فرد باید حدود ۱۵ تا ۲۰ دقیقه روی صندلی بنشیند. البته این راهکار به تنهایی مشکل بیاختیاری را برطرف نمیکند و بهعنوان روش مکمل به کار میرود.
درمان با لیزردرمانی سلولهای مثانه
برای کاهش بیاختیاری ادرار و تحریک سلولهای گردن و کف مثانه میتوان از روشهای لیزری داخل واژن نیز استفاده کرد. مزیت لیزر این است که سلولهای ناحیه واژن را هم تحتتاثیر قرار میدهد و باعث جوانسازی آنها میشود. در نتیجه بیمار از لحاظ سیستم ادراری تقویت میشود. قرار دادن دستگاه تحریککننده الکتریکی در واژن نیز به رفع بیاختیاری کمک میکند. این دستگاه در فواصل زمانی منظمی پالسهای الکتریکی به ناحیه گردن و کف مثانه میفرستد و باعث تحریک سلولها میشود.
۴ نکته درباره درمان بیاختیاری
نیازی به سوند وجود ندارد: در هیچیک از روشهای درمانی بیاختیاری ادرار به سوند نیاز نیست مگر اینکه بیمار بهدلیل تورم ناشی از عمل یا تزریق نتواند در ساعتهای اولیه ادرار کند. در این صورت برای ۱ تا ۲ روز از سوند استفاده میشود.
هر درمانی با احتمال عود همراه است: در تمام روشهای درمانی بیاختیاری ادرار احتمال برگشتپذیری و بروز عوارض وجود دارد، اما اگر روش درمان درست انتخاب شود و جراح به کار خود وارد باشد، این احتمال بسیار کم خواهد شد.
هیچ روشی کاملا بدون درد نیست: هیچکدام از روشهای درمان بیاختیاری ادرار به جز دارو، کاملا بدون درد نیستند اما با استفاده از روشهای بیهوشی و بیحسی موضعی، درد آنها قابلتحمل میشود. بعد از انجام اعمال درمانی نیز میتوان با مصرف مسکن درد را تسکین داد.
بیمه هزینهها را پوشش میدهد: بسیاری از سازمانهای بیمه از جمله بیمه تامین اجتماعی، نیروهای مسلح و هزینه انواع درمانهای بیاختیاری ادرار را تا حد زیادی پوشش میدهند. حتی استفاده از مینی اسلینگ صددرصد تحتپوشش بیمه است. البته مشروط به اینکه بیمار مراحل تشخیصی را دقیق گذرانده و واقعا کاندید این اعمال باشد.
کدام بیماران باید جراحی شوند؟
یکی از انواع جراحیها برای بیاختیاری ادرار از نوع استرس، اسلینگ نام دارد. در این روش از فاشیا یا لایه سفیدرنگ روی عضلات صاف شکمی، نواری به طول ۷ تا ۸ و عرض ۲ سانتیمتر جدا میشود. این نوار به حالت U شکل زیر مجرای ادرار قرار میگیرد و زاویه آن را به سمت بالا تغییر میدهد. به این ترتیب ادرار دیگر بر اثر فشارهای شکمی، عطسه، سرفه و … به راحتی تخلیه نمیشود. این روش بیشتر مناسب افرادی است که عضلات کف لگنشان شل شده و زاویه آناتومیکی مجرای ادرارشان پایین آمده است.
در روش اسلینگ بعد از برداشتن فاشیا، جراح شکم را ترمیم میکند اما به هر حال این عمل یک جراحی بزرگ محسوب میشود. به همین دلیل بعضی شرکتها با استفاده از مواد خاصی تحتعنوان «پروپیلن» فاشیا را شبیهسازی کردهاند تا دیگر نیازی به باز شدن شکم وجود نداشته باشد. از آنجا که این لایه (مش پروپیلن) شبیه به بافت بدن است، احتمال پس زدن آن بهوسیله بدن نیز پایین است. این مشها مستطیلیشکل هستند و در ناحیه میانی حالتی توری دارند. دو طرف آنها نیز به دو گیره شبیه به تیغ ماهی وصل میشود.
این تیغهها وقتی در بافت عضلانی ناحیه لگنی قرار میگیرند، دیگر راحت خارج نمیشوند. مشهای پروپیلن با بیهوشی یا بیحسی موضعی از طریق یک شکاف کوچک در ناحیه سقف واژن روی مجرای ادرار قرار داده میشوند. در این شیوه جراحی (مینیاسلینگ) طول زمان عمل کمتر و در حدود ۱۰ تا ۲۰ دقیقه است.
میزان عوارض، خونریزی ، آسیبدیدگی ارگانهای داخلی، درد و عفونت نیز کمتر است و بیمار میتواند همان روز عمل به خانه برود مگر اینکه پزشک صلاح بداند یک شب در بیمارستان بماند. برای آقایان نیز معمولا به جای مینیاسلینگ از مشهای ۴ بازویی استفاده میشود که جراحی آن سنگینتر است و به راحتی مینی اسلینگ نیست.
تحقیقات نشان داده حدود ۹۰ درصد بیماران تا یک سال بعد و حدود ۸۵ درصد تا ۲ سال بعد از انجام مینیاسلینگ دیگر دچار بیاختیاری نشدهاند. نتایج یک ساله اسلینگ نیز آمار رضایتمندی ۸۵ تا ۹۰ درصدی را نشان میدهد بنابراین تاثیرگذاری هر دوی این روشها تقریبا با هم برابر است. غیر از مینیاسلینگ، روشهای دیگری مثل TVT ،TOT نیز وجود دارد که در همه آنها از مش استفاده میشود و برش از داخل واژن است، اما مسیر عبوری مش و محل ثابت کردن بازوهای آن با مینیاسلینگ تفاوت دارد. با وجود تمام این موارد، گاهی جراح ترجیح میدهد به جای مش از بافت زنده بدن فرد استفاده کند زیرا هم میزان حساسیتدهی خیلی کمتری دارد و هم اینکه روش جراحی باز برای بعضی افراد مناسبتر است.
مقاله دکتر ناهید حمزه ای اصفهانی